Saturday, March 29, 2025
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੇਹਿਸਾਬ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਘਟਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, ਜੋ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਅਗੇ ਹਨ, ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਘਟਦੇ ਪੱਧਰ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੌਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘਾਤਕ ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਤੱਤ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ12।
ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਜਲ ਬੋਰਡ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ 20% ਨਮੂਨੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ‘ਤੇ ਖਰੇ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰੇ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 29% ਕੂਆਂ/ਨਲਕਿਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ (WHO) ਵਲੋਂ ਨਿਰਧਾਰਤ 30 ਪੀਪੀਬੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਹੈ27। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਆਰਸੇਨਿਕ, ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ ਫਲੋਰਾਈਡ ਵੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਆਰੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ1। ਇਹ ਤੱਤ ਸਿਹਤ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰਾ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਦੇ, ਹੱਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ‘ਬਲੂ ਬੇਬੀ ਸਿੰਡਰੋਮ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ12।
ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਹਨ-ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਬਿਗਾੜ, ਕੁਦਰਤੀ ਜਿਓਲੋਜੀਕਲ ਕਾਰਨ, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਧਦੇ ਖਰਚ568। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੱਧਰੀਆਂ ਪਰਤਾਂ (60 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ) ਵਿੱਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਸਾਇਣਕ ਤੱਤ ਵੱਧ ਮਿਲਦੇ ਹਨ38।
ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਕੁਝ ਅਹੰਕਾਰਪੂਰਕ ਕਦਮ ਲੈਣੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ:
ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਰੀਚਾਰਜ: ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਭਰਨ ਲਈ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਰੀਚਾਰਜ ਵਧਾਉਣਾ।
ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ: ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾ ਕੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਵਧਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ15।
ਕੈਨਾਲ ਆਧਾਰਿਤ ਪਾਣੀ ਸਪਲਾਈ: ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਜਾਂ ਹੋਰ ਤੱਤ ਵੱਧ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਨਹਿਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣਾ57।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਵਰਤੋਂ: ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਰੀਸਾਈਕਲਿੰਗ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਚਤ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ।
ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ: ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ57।
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਇਹ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁੱਕੇ, ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦੋਵੇਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਢੁਕਵੇਂ ਉਪਾਅ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ।
